by tskzTowarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce powstało 29 października 1950 roku z połączenia Centralnego Komitetu Żydów w Polsce i Żydowskiego Towarzystwa Kultury. W pewnym zakresie TSKŻ przejął postulaty CKŻP – jednym z głównych założeń instytucji była odbudowa kultury i tożsamości żydowskiej, na tle rzeczywistości nowego, socjalistycznego państwa.
W ostatnią niedzielę października 1950 roku odbyło się pierwsze posiedzenie Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Udział w nim wzięli działacze żydowscy wywodzący się z najróżniejszych środowisk, a także specjalni goście ze Stanów Zjednoczonych. W konferencji uczestniczyło 188 delegatów, którzy do stolicy przyjechali z miast będących największymi skupiskami żydowskimi w Polsce. Jednym z głównych punktów spotkania było odczytanie przez ostatniego przewodniczącego CKŻP (i zarazem pierwszego przewodniczącego TSKŻ) Grzegorza Smolara protokołu ze wspólnego posiedzenia Centralnego Komitetu Żydów w Polsce i Żydowskiego Towarzystwa Kultury. To właśnie wtedy formalnie narodziło się Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce.
TSKŻ – w odróżnieniu od niezależnego CKŻP – powstało jako struktura wspierana przez państwo. Znacznie ograniczona w swojej autonomii organizacja, zmuszona była do dostosowania swojej działalności do celów ideologicznych Polski Ludowej. Niewielu wie, że w pierwszych latach swojego istnienia TSKŻ prowadziło działalność propagandową. Działacze Towarzystwa przeprowadzali spotkania, na których wygłaszano polityczne prelekcje, w tym temacie edukowali też zakłady pracy i gospodarstwa domowe.
W latach 50. i 60. TSKŻ dynamicznie rozwijało swoją działalność –organizacja prowadziła dziesiątki placówek kulturalnych oraz organizowała festiwale, koncerty i spektakle teatralne. Szczególną rolę w promowaniu żydowskich tradycji odegrał Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej, który stał się jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych dla Żydów w Polsce.
Instytucja wspierała prasę w języku jidysz, a konkretnie gazetę „Fołks-Sztyme”, która stała się głównym medium polskich Żydów. Działalność edukacyjna obejmowała również wydawanie książek i materiałów edukacyjnych, za co odpowiadało – założone przez CKŻP i prowadzone dalej przez TSKŻ – wydawnictwo Idisz Buch.
Nauka języka jidysz stanowiła kluczowy element programów edukacyjnych prowadzonych przez TSKŻ. Organizowano kursy, które miały na celu zarówno zachowanie tradycji, jak i umożliwienie porozumiewania się w języku Żydów aszkenazyjskich.
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce celebrowało nie tylko rocznice ważne dla komunistycznych władz, ale też te istotne dla społeczności żydowskiej. Jedną z najważniejszych dat w kalendarzu TSKŻ był 19 kwietnia, kiedy to wszystkie oddziały terenowe organizowały obchody rocznicy powstania w getcie warszawskim. Główne uroczystości o charakterze państwowym odbywały – i wciąż odbywają się – rokrocznie przy Pomniku Bohaterów Getta na warszawskim Muranowie.
Instytucja wspierała zakładanie spółdzielni pracy, które miały na celu zapewnienie zatrudnienia dla członków społeczności żydowskiej. Spółdzielnie te działały w różnych branżach rzemieślniczych. Były one istotnym elementem odbudowy gospodarczej i społecznej, umożliwiając Żydom zdobycie środków do życia w trudnych realiach powojennej Polski. TSKŻ pomagało w organizacji tych spółdzielni, zapewniając wsparcie administracyjne, szkoleniowe i logistyczne.
Wśród najmłodszych TSKŻ słynęło z organizowania kolonii i obozów wakacyjnych. Wyjazdy miały na celu integrację, edukację i podtrzymanie tożsamości kulturowej. Programy kolonijne obejmowały naukę języka jidysz, warsztaty artystyczne, zajęcia sportowe oraz poznawanie tradycji żydowskich.
Rok 1956 przyniósł pewne zmiany polityczne, które pozwoliły na bardziej niezależną działalność kulturalną. Działacze TSKŻ nadal podtrzymywali ideę trwania i budowy przyszłości dla Żydów na ziemiach Polski, co przed wojną było głównym założeniem programowym Bundu. Niemniej jednak organizacja była stale monitorowana przez władze PRL i zmuszona do działania w zgodzie z ideologią socjalistyczną.
Do 1968 roku TSKŻ funkcjonowało jako główny ośrodek żydowskiego życia w Polsce. Jednak w wyniku antysemickiej kampanii rozpętanej przez władze ludowe, wiele osób żydowskiego pochodzenia zostało zmuszonych do emigracji. Fala wyjazdów Żydów z Polski była tym boleśniejszą, iż objęła ona w znacznej części ludzi w młodym wieku. Kampania ta drastycznie zmniejszyła liczebność żydowskiej społeczności w Polsce i osłabiła działalność TSKŻ. Choć nie wszyscy Żydzi wyjechali podczas emigracji marcowej, to aktywność Towarzystwa nie przejawiała już tej dynamiki, którą można było obserwować w pierwszych 18 latach jego istnienia.
Marta Rydz
A już za miesiąc: historia pierwszej powojennej żydowskiej gazety „Dos naje lebn”.
Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
