by tskzZ okazji 75-lecia Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce przygotowaliśmy cykl artykułów o historii naszego stowarzyszenia. Przez kolejne dziesięć miesięcy będziemy publikować je na łamach „Słowa Żydowskiego” oraz w tej nieco skróconej wersji – na naszej stronie internetowej.
Centralny Komitet Żydów w Polsce (Centraler Komitet fun di Jidn in Pojln) był główną organizacją reprezentującą ocalałych Żydów w powojennej Rzeczpospolitej. Jego działalność koncentrowała się na odbudowie społeczności żydowskiej zniszczonej przez Zagładę, zapewnianiu pomocy humanitarnej oraz reprezentowaniu interesów Żydów na arenie międzynarodowej.
Tymczasowy Centralny Komitet Żydów w Polsce został założony jesienią 1944 roku w Lublinie, pierwszym większym mieście wyzwolonym przez Armię Czerwoną. Stolica województwa lubelskiego stała się wówczas centrum organizacyjnym ocalałej społeczności żydowskiej. Komitet powstał jako odpowiedź na pilną potrzebę zorganizowania pomocy dla rozproszonych i osieroconych ocalałych, którzy wracali z obozów koncentracyjnych, kryjówek i emigracji. Na czele tymczasowego CKŻP stanął pochodzący z Lwowa Emil Sommerstein, były poseł na sejm i zadeklarowany syjonista. W lutym 1945 roku organizacja przeniosła się do Warszawy, stając się pełnoprawną instytucją działającą na rzecz pomocy polskim Żydom.
CKŻP działał na wielu płaszczyznach, próbując odbudować życie żydowskie w Polsce oraz zaspokoić podstawowe potrzeby ocalonych. Jego główne zadania obejmowały pomoc humanitarną, odbudowę kultury i edukacji oraz restytucję żydowskiego mienia. Jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać stołówki, sierocińce oraz domy pomocy dla starców i chorych.
CKŻP wspierał także zakładanie szkół, teatrów, bibliotek i innych instytucji kulturalnych. Wsparcie finansowe i rzeczowe stowarzyszenie uzyskiwało ze współpracy z międzynarodowymi organizacjami. CKŻP skupiało się również na propagowaniu języka jidysz oraz wspieraniu prasy żydowskiej, m.in. gazety „Dos naje lebn”, której żydowski komitet był organem wydawniczym. W 1947 roku z ramienia CKŻP powstało „Idisz buch” – jedyne wydawnictwo książkowe mniejszości żydowskiej w Polsce.
CKŻP aktywnie wspierał emigrację do Palestyny, Stanów Zjednoczonych oraz innych krajów. Pomagał także w organizacji wyjazdów w ramach tzw. Brichy – nielegalnej emigracji Żydów z Polski przez Europę Zachodnią do Palestyny.
Komitet posiadał lokalne oddziały w całym kraju, co umożliwiało bezpośredni kontakt z ocalałymi i sprawniejsze zarządzanie pomocą. Współpracował z innymi żydowskimi organizacjami, takimi jak Żydowskie Towarzystwo Kultury, a także z polskimi władzami komunistycznymi, choć relacje te często były napięte. W CKŻP istniał stosunkowo wysoki poziom pluralizmu – jego prezydium składało się z przedstawicieli różnych partii żydowskich.
Choć państwo komunistyczne oficjalnie popierało CKŻP, jego działalność była ograniczana przez rosnącą kontrolę ze strony władz. Narastająca emigracja oraz zmniejszająca się liczby Żydów pozostających w Polsce, osłabiały działalność organizacji. Komunistyczne władze – podejrzliwe wobec niezależnych inicjatyw – stopniowo ograniczały autonomię CKŻP.
Jesienią 1948 roku komuniści rozpoczęli prace nad „zakończeniem instytucjonalnego separatyzmu ludności żydowskiej w Polsce”, następstwem czego była likwidacja większości instytucji żydowskich działających pod egidą CKŻP. W 1950 roku Centralny Komitet Żydów w Polsce został rozwiązany, a jego funkcje przejęło Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), które działało już pod pełną kontrolą władz komunistycznych. Był to symbol końca pewnej epoki w historii polskich Żydów, kiedy to próby odbudowy życia w kraju ustąpiły miejsca masowej emigracji i asymilacji pozostałych.
Choć CKŻP działał zaledwie przez sześć lat, jego wkład w odbudowę życia żydowskiego w Polsce jest nieoceniony. Organizacja nie tylko zapewniła wsparcie materialne i moralne dla tysięcy ocalonych, ale także pomogła zachować pamięć o żydowskiej kulturze i dziedzictwie w trudnych powojennych czasach.
Marta Rydz
Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
